محەمەدێ نەجمەدینی
“قەهرەمانێن تەپانێ هندی قەهرەمانێن شەرری پارێزڤانێن ناسنامەیا نەتەوەیینە”
فرانیویێ توجمان- یەکەمین سەرۆکێ کرواتیایا سەربخوە
شەڤا گەرم یا ٢٩ێ خزیرانا سالا ٢٠٠٢ێ ژبۆ ترکان شەڤەکا گەرمتر بوو. “مەهمەتچیکێن” وان د جاما جهانی دا ٣-٢ ژ کوریایا باشوور بر، ب ڤێ چەندێ پلەیا سێیێ وەرگرت. هاکانێ شووکر و ئیلهانێ مانسز هەر وەکی هەلگرێن مەدالیایا ئیستیقلالێ و قەهرەمانێن شەررێ رزگارکرنا ترکیێ “مۆسایێ کازمێ کارابەکیری و فەخرەتینێ ئالتای” وەکی دو قەهرەمانێن نەتەوەیی یێن هەری بلند دهاتن پەسندان. ل سپێدەهیا ٣٠ی مەها خزیرانا سالا ٢٠٠٢ێ رۆژنامەیێن ترکان رووپەلێن خوە ب مانشێتێن نەتەوەپەرستی هۆسا رەش کرن: “هەمی دنیا ب ترکان د ئاخڤت” (حورریەت)، “ئەم ل رۆژهەلاتا دوور کەڤتین ناڤ دیرۆکێ” (جمهۆریەت)، “جەژنا هەیڤووستێرێ” (یەنی شافاق)، “ترکێن سەرسۆرهێنەر” (ساباهـ).
نڤیسینکارێ مەغربی عەلیویێ ئەڤدلحەکیمی دبێژت؛ د دەما جاما جهانی دا ئەز ل فەیسبووکا مەغربی گەرییام. رووپەلێن هەمی مەغربییان ببوون ئالایێ سۆر و ستێرا کەسکا مەغربێ و ل هیڤیا یارییەکا باش بوون لێ ژ نشکاڤە مەغربێ نەکاری سەرکەڤتنێ بئینت و ژ جاما جهانی دەرکەڤت. پاشی دیسان من سەرا فەیسبووکێ دا و من شرۆڤەیێن جدا-جدا دیتن. ژ هەمیان ب کەنیتر ئەو بوو کۆ مەغربیەکی نڤیسیبوو “ئەم دەرکەڤتن ژبەرکۆ هەمی مەغربی ببوون شرۆڤەکارێن وەرزشێ” هەرچەند، ل مەغربێ هەمی هزر دکن شارەزایێن تەپانێ نە. لێ ب راستی مەغربی هەمی شرۆڤەکار نەبوون هەما ئەو هەمی نەتەوەپەرستێن مەغربی بوون کۆ هەر یەک ژ وان دخواست ب هزرا خوە پشکداریێ د سەرئێخستنا هەلبژارتییا خوە دا بکت. و هەمی ب رەنگەکێ نەتەوەیی خوەدی ئێک ئارمانج بوون.
هەروەسا یەکەم یانەیا تەپانێ یا هندستانێ، موهون باگان، کۆ ل سالا ١٩١١ێ ژ فەوجا یۆرکشایرا رۆژهەلات بر و بوو یەکەم یانەیا هندستانی کۆ ژ یانەیەکا ئەورۆپی ببت. باگان بوو هێمایێ شەررێ خوەسەرییا هندستانێ ژ ئنگلیزان.
ئوو کرواتیا بەشەک بوو ژ یوگۆسلاڤیایێ، پشتی هەررفینا یەکیتی یا سۆڤیەتێ گەلەک ژ کرواتیان هەست پێ دکر کۆ دەولەتێ مەیل ژبۆ سربیایێ هەیە. کرواتییان دخواست خوەسەر ببن. و ب گەلەک رەنگان هەستێن خوە یێن خوەسەریێ دەردبرین. یەک ژ وان جۆرەیان، تەپانێ بوو. رکەبەری یا دناڤبەرا یانەیا پێشەنگ یا کرواتی دینامۆ زاگرێبێ و ستێرا سوور یا سربی بەلگریدیێ یەک بوو ژ توندترین رکەبەریێن یوگۆسلاڤیایێ. یاریزانێن وان د یاریەکا گولانا سالا ١٩٩١ێ دا ب شەرر چوون. کاپتنێ یانەیا دینامۆێ زڤۆنیمیرێ بۆبان ئێریش کرە سەر پۆلیسەکێ سربی یێ کۆ ل هاندەرەکێ کرواتی ددا، ئێدی ئەو دیمەن وەک شانازیەکا نەتەوەیی هات پەسندان، کێمتر ژ سالەکێ پشتی وی روودانێ کرواتیایێ خوەسەری یا خوە راگەهاند. وەک جۆناسانێ ویلسن د کتێبا خوە یا “پشت پەردە” دا دبێژت: “ئەو رۆژ، رۆژا یەکەم یا شەررێ خوەسەریێ بوو. ب ڤێ چەندێ تەپا پێ رۆلەکێ گرنگ د هەلوەشاندنا دەولەتا یوگوسلاڤیایێ دا و بنیاتنانا دەولەتێن نوو ژ وێ هەبوو”.
هەما ل سپانیایێ، رکەبەری یا دناڤبەرا ریال مەدرید و بارسەلۆنایێ دا مەزن بوو، یەکجار ژبەر کۆ ریال مەدریدێ نوونەراتی یا نەتەوەپەرستی یا سپانیایێ دکر و بەرسەلۆنایێ یا کەتەلانیێ دکر. بارسەلۆنا هەردەم ل ژێر گەفێن رژێمێ بوو، و پشتگیری یا رژێما دیکتاتۆر گەنەرال فرانکۆی ژبۆ ریال مەدریدێ تشتەکێ بەرچاڤ بوو.. هەر ل وێ سەردەمێ بوو کۆ یانەیێ دروشمێ Mes que un club ئانکۆ “زێدەتر ژ یانەیەکێ” بلند کر. دیسان شەرر و هەڤرکیێن هەردو یانەیێن رێنجەرز یا بەریتانیخاز و سێلتیکا ئیلەندی یا جداخاز. ئان هەما هتا نها ژی گوولا مەرەدۆنایی ل سەر ئنگلیزێ یا ب دەستی “دەستێ خودێ” ژبۆ ئارژانتینییان تۆلەیا شەررەکێ ئەردسیاسی ئانکۆ جیوپۆلەتیکی بوو، تۆلەیا داگیرکرنا گزیرتەیێن فۆکلاندێ بوو.
ئانکۆ وەرزش ژی د ناڤ دا، جهانا نها، جهانەکا نەتەوەیی یە
“بەرازیل وەلاتێ تەپانێ یە، تەپانێ یا بوویە پشکەک ژ ناسنامەیا مە یا نەتەوەیی، ئەو ژبۆ مە ئاهەنگەکا ژیانێ یە”
دێلمایا رۆسێف، سەرۆکا بەرێ یا برازیلیایێ
ل دەستپێکێ گەلەک فەرە ئەم فام بکن کۆ دنیایا ئەڤرۆ دنیایەکا نەتەوەییە، و جهانا مە هاتییە پارچەکرن ل سەر یەکینە ئانکۆ دەولەتێن نەتەوەیی و بنیاتێ ڤاڤارتنا مرۆڤان ل سەر نەتەوەیێ یە. هەمی مرۆڤێن جهانێ وەلاتییێن دەولەتەکا نەتەوەیی نە. ژبۆ میناکێ؛ نەخشەیێ جهانی نەخشەیێ دەولەتێن نەتەوەیی یە. هەمی سازیێن جهانی وەکی: حوکمەت، پەرلەمان و سۆپا، سازیێن نەتەوەیینە. قانوونا ناڤنەتەوەیی ژی قانوونا رێکئخستنا پەیوەندیێن دناڤبەرا نەتەوەیان دا یە. هەروسا ئەدەبیات، مۆزیک، هونەر، فیستەڤال، چالاکییێن وەرزشی. ئالا وەک نیشانا خۆنمایشکرنێ، گۆرێن سەربازێن بەرزە، سروودێن نیشتیمانی، مەدالیایێن سەربەرزیێ. مەدیا، مەدیایێن ئەلکترۆنی، تلەڤزیوون، رۆژنامە، رادیوو، هەر هەمی نەتەوەیینە. جڤاکا مەدەنی: سەندیکایێن ژنان، کرێکاران و خواندنکاران د پارچەکرینە د ناڤ سنۆرێن نەتەوەیی دا. دەربرینێ ژ چینەکا دیارکری یا ناڤ نەتەوەیا خوە دکن.
ئانکۆ من دڤێت ببێژم ئەم بخوازن ئان نە؛ نها یەکینەیا سەرەکی یا دیارکرنا پێناسەیا سیاسی و پەیوەندیێن دناڤبەرا مرۆڤان دا و نیشتەجهبوونا ل جهانێ دەولەت-نەتەوەیە. ئوو وەکی ئێریکێ هابزباوم دبێژت؛ نها د شیانێن مە دا نینە پێشبینی یا پشتی ڤێ رەوشێ بکین.
نەتەوە و کلتۆرێ نەتەوەیێ ژی ب ڤی رەنگی بالێن خوە بەرداینە سەر تەپانێ، ئەم دبینن کا چەوا یارییا یاریزانێن بەرازیلی پرە ژ داهێنان و لڤینێن تژی سەما و بررینان. تەنانەت جەماوەرێ بەرازیلیان ژی ب نیەتا وەرگرتنا تامێ ژ سەما و لڤینێن یارییا پێلێ و مارادوونایی تەماشەیی تەپانێ دکر. ژبەر ڤێ ژی پشتی کلتۆرێ ئەورۆپی یێ پرر رێکخستن و قانوون ل سەر خوەرسکێ تەپانێ زال بووی ئێدی تەپانێ ل ئەمریکایا لاتینی پاشەکشێ کر. هەروسا کا چەوا دێنسێ بێرکامپێ هۆلەندی دبێژت “مە تام ژ ڤالاتییان ددیت ل هۆلەندایێ و بێزێن ئیتالیان ل خۆلا ئیتالی ژێ دبوون” ئاخر هۆلەندی و سپانی ڤالاتییان وەک ئازادی دبینن و ئیتالی وەک کەلێن ژبۆ ئێریشێ. ژبەر ڤێ ل جەم ئیتالییان هەکەر هەر یاریزانەک ب توندی جهێ خوە بگرت و ل دەما ژ جهچوونا هەر ئێک ژوان دبێ ئێکێ دی جهێ وی پرر بکت. دیسان کا چەوان لویزێ سوارێز یێ کۆ ل ئۆرۆگوایا کشوەرێ شێلووبێل و کێم قانوونیێ نەدکاری د وان قەید و بەندێن قانوونی یێن تەپانێ ل بریتانیایێ بگەهت و هەردەم دهات سزادان. دیسان ئەم خوەرسکێ پرر ئێریشی و ریمۆنتادایان د یارییا ئەلمانیان دا دبینن. ئاخر ئەلمانی وەک نەتەوە ئێریشکارن و د دەما د هەرفن دا زوو رادبنە سەر پیێن خوە.
نەتەوە و شەررێن جدا-جدا
هەکەر چ بیردۆزڤانێن کەتواربین ئانکۆ ریالیست یێن وەکی رۆبرتێ جێرڤیس و جاکێ سنایدر ل وێ باوەرێنە کۆ؛ ئێدی سەرکردەیێن دەولەتان وەسا فام دکن زیانێن شەرری پترن ژ مفایێن وی. چ راست چ نەراست، لێ نەتەوە وەک یەکینەیەکا سیاسی ئانکۆ دەولەت، تەنێ ب تانک و تۆپ و بالەفررێن ئێریشکەر شەررێ هەڤدی ناکن. ئەو هەردەم ب رەنگێن جدا-جدا د هەڤرکی و شەرران دانە. شەررێ سار یێ دناڤبەرا ئالیێ کۆماتیباوەر ئانکۆ کۆمۆنیستی و ئالیێ ئازادیخواز ئانکۆ لیبەرالی تەنێ گەفێن ب کارئانینا بۆمبەیێن ئەتۆمی ل ترکیێ و کۆبایێ و شەررێ ب وەکالەت یێن ل کووریایێ و ئەفخانستانێ و ڤیەتنامێ نەبوو. تەپەیا ئەلمنیۆمی یا سپوتنیک–١ێ یا هەیڤا ب دەستچێکری یا ئێکەتی یا سۆڤیەتێ هەر هندی باندۆرا تەپەکا ئەتۆمی بوو. کەشتییا ئەپۆلۆ-١١یێ، یا کۆ پێ وێ ئەمەریکی چوون سەر بانێ هەیڤێ ژی هەر هندی کەشتی یێن شەرری د دەریایا ئەتلەسێ دا ب باندۆر بوو. لێ وان شەررێ وێ دکر کا کی ژوان: SSP ئان ژی NASA، دێ ب رێیا تەکنۆلۆژیایا ڤالاتی یا ئەسمانی دوورتر بچت کووراتیا فەزایێ. هونەرمەندێن کی ژوان دێ مۆزیکەکا دەلالتر ژەنت. کی ژوان دێ تەکنۆلۆژیایەکا بالکێشتر ب ئافرینت. ئانکۆ؛ نەتەوە د قالبێ دەولەتێ دا ب رەنگێن جدا-جدا دکەڤتە هەڤرکیێ دگەل نەتەوەیێن دی. ئەو ب چەکێن کیمیایی، تەکنۆلۆژیا، زانست، هونەر، سینەما و وەرزشێ ژی شەررێ هەڤدی دکن.
جاما جهانی ژی شەررەکێ نەتەوەیی یە
“خەونا من یا هەری مەزن ئەو بوو کۆ؛ پرتووگالێ ب رێیا وەرزشێ بکم پێشەنگا جهانێ”
کریستیانوویێ رۆنالدوو
تەپانێ وەک مەزنترین چالاکی یا وەرزشی، کۆ زێدەتر ل ٢٠٠ وەلاتان دهێت کرن. هەما ببێژە یاریا داویێ یا جاما جهانی یا ٢٠١٨ێ زێدەتری ٣ ملیار و ٥٧٢ ملیۆن بینەر هەبوون و جاما جهانی یا ئەڤ سالە ژی هەتا نها پتری ٥ ملیار بینەران هەبوونە. هندەک ژ یاریزانێن وێ هند باندۆر هەیە کۆ هەکەر بتلەکێ کۆکاکۆلایێ ژبەر سنگێ خوە راکن و ل جهێ وێ ئاڤا Aquaیێ ب دانن دبت وێ دەمێ، کۆمپانی یا کۆکاکۆلایێ چار ملیار دۆلاران د بۆرسایا جهانی دا ژدەست بدت.
د دەما خوە دا کا چەوا یەکێتی یا سۆڤیەتێ یوریێ گاگارین و ئەمەریکییان ژی نیلێ ئارمسترانگ وەکی سەرکەڤتیێن شەرری و قەهرەمانێن خوە یێن جهانی نیشا گەلێن جهانێ ددان، نها ژی هەر نەتەوەیەک ١١ یاریزانان ب نوونەراتی یا خوە دهاڤێژتە د گۆرەپانا تەپانێ دا، دا کۆ ل سەر نەتەوەیێن دی ب سەرکەڤن. ژبەر ڤێ هەکەر بەرێ خوە بدین وێ ژینگەها سیاسی یا کۆ تێدا تەپانێ گەشەکری کۆ پشتی جەنگێ جهانی یێ دوێ بوو، هەڤدەم بوو دگەل زێدەبوونا بزاڤێن نەتەوەپەرستیێ ل ئەورۆپایێ. رژێمێن زۆردار یێن وەکی ئەلمانیایا هیتلەری، ئیتالیایا مۆسۆلینی و سۆڤیەتا ستالینی خواستن کۆ تیپێن بهێز یێن تەپانێ درست بکن و ل سەرانسەری جهانێ خەلات و مەدالیایان وەربگرن دا کۆ شیانێن نەتەوەیا وان ب سەلمینن.
یا زانایە کۆ؛ مرۆڤێ نەتەوەپەرست، ب وەکهەڤبوونا خوە دگەل یێن دی تۆرە دبت، و پتر حەز ژ جداهی یا خوە دکت دگەل یێن دی، تو دکاری کەتەلانەکی ئان باسکەکی ب وێ تۆرە بکی کۆ، ئەو هەر رەنگی سپانیەکی ددت. تو دکاری وێلزی و سکۆتلەندی و ئنگلیزان ژ خوە تۆرە بکی دەما ببێژیێ هوونێن بەریتانی وەک هەڤن.
تەپانێ ب ئاشکرا وێ هەستا جداکاریێ ددت مە، ب کەتوارەکێ پێزانین-پێ-کری مە رازی دکت کۆ ئەم ژ یێ دی جدانە. بگرە ل سەر ڤان جداهییان هەڤرکیان ژی ب مە رەوا دبینت. ئەڤ تەپانێ یە، یەکە ژ هێمایێن گرنگ یێن بنیاتدانانا کیینی ئانکۆ ناسنامەیا نەتەوەیی و رووبرووبوونا کلتۆرێن جدا-جدا. نەتەوەپەرستی ئانکۆ ناسیونالیزم ب گەلەک دەربرینان خوە شێوەدار دکت. تەپانێ یەکە ژ وان ئامرازێن گرنگ یێن دەربرینا هەستا نەتەوەیی. ئەو د مەیدانا وەرزشێ دا بنیاتێ “ئەم” و “ئەو”ی درست دکت. د سەردەما جهانیبوونێ ژی دا ل جهێ بەلاڤکرنا خەیالا جهانیێ کار ل سەر تۆخکرنا جداهی یێن نەتەوەیی و کلتۆری دکت. ژبەرکۆ تۆپانێ رۆلەکێ گرنگ د دارشتنا جۆرەیێ پەیوەندی یا دناڤبەرا “ئەم” و “وان” و ناسنامە و جداهیێ دا دگێرت. پشکداریێ د بەرهەمئینانا فۆرمێن “ئەوێ دی” دا دکت. “ئەوێ دی” ب رەنگەکێ دی یێ کەتواربینانە ئانکۆ ریالیستانە ژبۆ مە پێناسە دکت. کۆ هەردەم رکەبەرێ مە یە. دلسۆزیەکا وەسا درست دکت کۆ گەلەک جاران خودان دبت درندە و پێناسەیا خوە پێ دکت، و دکتە بنیات ژبۆ هندێ کا “ئەو کیە”. ب رەنگەکێ دی تەپانێ پلاتفۆرمەکا باشە کۆ ب رێیا وێ و مەدیایێن وێ نەتەوە راببن کلتۆر، هێما، ئایدیولۆژیان پێ بهاڤێژن ناڤ جەماوەری.
ل گۆرەیی زانایێ بیاڤێ نەتەوەیێ ئێریکێ هۆبزباومی، وەرزش ب گشتی هێمایەکێ نەتەوەیی یە. پشتی جەنگێ جهانی یێ دوێ شێوەیەک بوو ژ هەڤرکیێن مەدەنی یێن دناڤبەرا نەتەوەیان دا. ئەو دبێژت؛ یاریزانێ هەلبژارتیێ دەولەتێ پشکداریێ د درستکرنا هەستا نەتەوەیی دا دکت ل سەر جەماوەری. کۆما یازدە یاریزانی نوونەراتی یا ب ملیۆنان کەسێن د ناڤ جڤاکا خەیالاندی دا دکن. هەروسا هەتا ئەو کەسێ ژبۆ وان ل چەپکان دخت ژی دبت هێمایەکێ نەتەوەیا خوە.
کۆچاک ل وێ باوەێ یە کۆ؛ تەپانێ وەکی جۆرەیەکێ دینی کۆ ب ملیۆنان خەلکی ب دوو خوە را رادکێشت و رەوشا وان یا رەوانی هەڤسار دکت و رەوشەکێ ئاڤا دکت کۆ نەتەوەپەرستی دکارت تێدا ب جوانی نێچیرا خوە بکت. ژبەرکۆ ب ساناهیترین رێکە ژبۆ گهۆررینا مرۆڤی بۆ مرۆڤەکێ جەماوەری. ب کورتی ئەو دبێژت هەما یاریگەهـ سەنگەرێن نوودەم ئانکۆ مۆدەرن یێ شەررێ نەتەوەپەرسیێ نە.
کورد و تۆپانێ: دابەشبوونا ناسنامەیان
گەر چ وەرزش ب رەنگێن جدا-جدا دناڤا کلتۆرێ مە دا هەیە. لێ تەپاپێ نە بەشەکە ژ کلتۆرێ مە. هندەک جاران ئەم ب راستەوخوە و نەراستەوخوە د بەرگێ وەرزشێ دا پشتگیری یا نەتەوەیەکا دی دکین و خوەیەکی تەسلیم وێ دکین و ڤالاهی یا “ئەم” د گەل “ئەوێ دی” کێم دکین و دبین “ئەوێ دی”. ئەڤرۆکە ژی یانەیا دالکوردێ ل هاندەرانێ و یانەیا ئامەدسپۆرێ ل باکورێ کوردستانێ نوونەراتی یا نەتەوەپەرستی یا کوردی دکن، ژبەر ڤێ ژی ژ بال دەولەتێن داگیرکەرێن کوردان ڤە، و ب تایبەتی ترکیێ گەلەک دهێن ئاستەنگ کرن. مە کوردان دەولەتەک نینە کۆ د قەهرەمانیێن وەکی جاما جهانی ئان ئۆلۆمپیاتان دا نوونەراتی یا هەستێن مە یێن نەتەوەپەرستی بکت. لەوما ئەم ڤەدگەررین ناسنامەیێن خوە یێن دی دا کۆ پشتەڤانیێ پێ بکین. ل ڤێ دەرێ بەشەک ژمە ب هەرەمەکی دەولەتەکێ دهەلبژێرن و پشتەڤانیێ لێ دکن و بێ بخوە ب حەسن دکەڤن ژێر هەیمەنەیا وێ نەتەوەیێ. هندەک ژمە پەنایێ دبن بەر ژێکڤاڤارتنا ئاستێ هەلبژاتییان، هندەک ژی ڤەدگەرن ناسنامەیێن لۆکالی یێن وەکی دین و مەزهەبی. سەلەفیەک دبت پشتەڤانێ سعوودیێ و ئیخوانەک دبت پشتەڤانێ قەتەر و ترکیێ. چەپەک دبت پشتەڤانێ رووسیایێ و لیبەراک دبتە یێ فرانسایێ. بێ کۆ بزانن ئەو ١١ یاریزانێن یاریێ دکن نوونەراتی یا چ دین و مەزهەب و ئایدولۆژیایان ناکن لێ ئەو نوونەرێن نەتەوەیا خوەنە.
