ل ژێر کاریگەرییا گورانکاریێن سیاسی کو ژ ئەنجامێ جەنگا جیهانی یا دوویێ ب سەر ڕۆژهەلاتا ناڤین ب تایبەت ب سەر ڕۆژهەلاتا کوردستانێدا هاتین، مەلا مستەفا بارزانی ل گەل ئەفسەرێن لژنەیا ئازاد، بڕیاردا پارتەکێ ب دامەزرینن بشێت ئەرکێ بزاڤا ڕزگاریخوازا گەلێ کورد بدانیتە سەر ملێن خۆ، سەر ئەنجام ل 16ـێ ئاب 1946 پارتی دیموکراتی کوردستان هاتە دامەزراندن بوو ئێکەمین جار ناڤێ (پارتی دیموکراتی کورد-عیراق) ل سەر پارتێ هاتە دانان. پارتی دیموکراتی کوردستان وەك بناغەیێ بزاڤا ڕزگاریخوازا کوردستانێ و مەزنترین پارتا کوردستانێ د گەلەک قوناغێن دژوار و دیرۆكیدا دەرباز بوویە، دشێین دیرۆكا پارتی بۆ سێ قوناغێن گرنگ دابەش بکەین ،قوناغا ئێکێ 1946-1975قوناغا ئۆتونومی، قوناغا دوویێ 1975-1992قوناغا فیدرالی، قوناغا سێیێ 1992-2017قوناغا ڕیفراندۆمێ. ئەو قوناغا گرنگ کو د گۆتارا خۆ دا زێدەتر ل سەر ڕاوەستین قوناغا ئەڤرۆیە قوناغەکا نوی و هەڤچەرخە بوو پارتی ل پشتی ڕیفراندۆمێ دەستپێدکەت، ئەم دێ ب شێوەیەکێ کورت ل سەر سێ قوناغێن بووری ب ئاخڤین، ئەگەر ئەم لسەر قوناغا (1946-1975) قوناغا ئۆتونومی باخڤین ،ئەڤ قوناغە هەستیارترین دەم بوو د دیرۆكا پارتیدا ،ڕژێما پاشایەتیا ئیراقێ ب هاریکاریا بریتانیا هەمی باشوورێ کوردستانێ داگیر کربوو گەلەک نەمابوو گەلێ کورد ل باشوورێ کوردستانێ ناسناما خۆ یا نەتەوەی ژ دەست بدەت، ب دامەزراندنا پارتی د ماوەیەکێ کێمدا پارتی شییا هیڤی و ئومێدا بوو گەلێ کورد بزڤرینیت و مافێ چارەنڤیسێ گەلێ کورد تا رادەیەکێ مەزن دابین بکەت، ژ تایبەتمەندیا ئەڤێ قوناغێ و ژ هەمیا گرنگتر شۆرەشا 11ـێ ئەیلوولا 1961 بوو ب سەرۆکاتییا مەلا مستەفا بارزانی ل دوماهییا سالا 1960 پەیوەندیێن پارتی و عبدولکەریم قاسمی تێکچوون و ئالوزی تێکەڤتن، عبدولكەريم قاسم ژبلی دان ب مافێن گەلێ کورد بدانیت ب ئێکجاری ژ سۆزێن دایە کوردان پەشێمان بوو، سیاسەتا دژی گەلێ کورد گرتەبەر سەرکردایەتیا پارتی ل 11تێ ئەیلوولا 1961 شۆرەشا چەکداری ب سەرۆکاتییا مەلا مستەفا بارزانی دژی حکومەتا ئیراقێ ڕاگەهاند. بزاڤ و خەباتا چەکداری یا شۆرەشا ئەیلوولێ یا بەردەوام بوو هەتا دوماهییا سالا 1961 دەستپێکا 1970حکومەتا ئیراقێ پەنا برە بەر گفتوگو و دانوستاندنان و رێگە چارەیەکا ئاشتیێ بوو کێشەیا گەلێ کورد، پشتی سێ مەهان ژ دانوستاندنان ل ناڤبەرا جەنەرال مستەفا بارزانی و سەدام حسێنی ڕێکەفتنا 11ئادارێ هاتە ئیمزاکرن، رێکەفتنا 11ئادارێ ب دەستکەفتەکێ گرنگ یێ مێژووی یێ گەلێ کورد دهێتە دانان ، ژبەرکو ئێکەم بەلگەناما یاسایی و دەستوری د مێژوویا حکومەتێن ئێک ل دویڤ ئێک یێن ئیراقێ دا ل سەر بنەمایێ ئۆتونومی دان ب مافێن گەلێ کورد هاتە کرن . سەبارەت قوناغا دووێ (1975-1992) قوناغا فیدرالیزمێ پشتی نەکسا ئادارێ 1975 بوو دەمەکی هیڤی و ئۆمێدێن گەلێ کورد هاتنە ژبیرکرن ئەو بوو ل 26ـێ گۆلانا 1976ـێ ب سەرۆکاتییا مەسعود بارزانی شۆرەشا گۆلانێ دەستپێکر ، کوردستان بوو گورەپانا جەنگ و خەباتێ دگەل پێشمەرگێن خۆڕاگرێن ئەیلوولێ بەردەوامی دا شۆرەشا گۆلانێ هەتا سالا 1988ـێ و پێکئینانا بەرەیێ کوردستانێ ب رێبەراتییا سەرۆك بارزانی هاتە دامەزراندن بەرەیێ کوردستان ڕۆلێ سەرەکی هەبوو د سەرهلدانا 1991ـێ دا ، گرنگترین ڕویدان د ئەڤێ قوناغێدا سەرهلدانا 1991ـێ بوو دەستپێکا وێ ل (05-03-1991ـێ) ل باژێرێ رانیە سەرهلدانێ دەستپێکر ل دژی رژێما بەعس و ئەڤێ سەرهلدانێ هەمی باژێرێن کوردستانێ ڤەگرتن و هاتنە ئازادکرن ، بۆ ئێکەمین جار مەزنترین دەستکەفت بوو کوردستانێ ب دەستڤەهاتن (19-05-1992ـێ) پەرلەمانێ کوردستانێ هاتە دامەزراندن ل (04-05-1992ـێ) فیدرالیەتا کوردستانێ هاتە ڕاگەهاندن. قوناغا سێیێ (1992-2017)قوناغا ڕیفراندۆمێ .
ئەڤێ قوناغێ جوداهییەكا مەزن یا هەی ل گەل دوو قوناغێن بەری خۆ ژبەرکو مەیدانا خەبات و بەرخۆدانێ ژ چیایی دەربازی باژێری بوو، شەر ژ برنویێ و بومبەیان هاتە ڤەگوهاستن بۆ قەلەمی و شەرێ یاسایێ ل گەل بەغدا هێدی هێدی دەست ب ئاڤاکرنا باژێران هاتەکرن و سازیێن حکومەتێ هاتنە دامەزراندن کورد شیان ب ڕێکێن دەستووری و یاسایی هەرێمەکا سەربخۆ دامەزرینن د چارچووڤێ عیراقەکا فیدرال دا و کوردان پێگەهەکێ ناڤدەولەتی بخۆ پەیداکر و گەلەک ژ کونسۆلێن دەولەتان ل هەولێرا پایتەخت هاتنە ڤەکرن، هەروەسا ب بزاڤێن سیاسی و دبلۆماسی یێن بەردەوام یێن سەرۆک بارزانی گەلەک دۆست بۆ کوردان پەیدا بوون هاریکاریێن سەربازی، ئابووری، ڕەوشەنبیری ژ گەلەک دەولەتان گەهشتنە هەرێما کوردستانێ ژ تایبەتمەندی یێن ئەڤێ قوناغێ پارتێن ئوپزسیۆن دروست بوون ب شێوەیەکێ ئازاد بانگەشەیا هەلبژارتنان ژ بۆ پارتێن خۆ کرن و دەربازی پەرلەمانی بوون ئەڤەژی نیشانا ئاشتی و دیموکراسیەکا مەزن بوو ل هەرێما کوردستانێ، هەتا سالا 2014ـێ کوردستان روی ب روی گەفەکا مەزن یا تیرورێ دبیت ل دژی ڕێکخراوا تیرۆرستی یا داعش زێدەباری هاتنا ژمارەیەکا زۆرا ئاوارەیان و قەیرانێن ئابووری تێکچوونا پەیوەندیێن هەرێمێ ل گەل بەغدا ،د شەرێ دژی داعشێدا پێشمەرگە دبیتە سمبۆلا بەرخۆدان و ئاشتییێ ل سەرانسەری جیهانێ، تێکشکاندنا ڕێکخراوا داعش ل سەر دەستێن پێشمەرگەی و قوربانیکرنا هزارەها پێشمەرگێن قارەمان و خۆراگرییا گەلێ کوردستانێ دێ بنە ڕێخۆشکەر سەرۆك بارزانی ل گەل زۆرینەیا پارتێن کوردستانێ بریارا ڕیفراندۆما کوردستانێ ل 25ـێ ئەیلوولا 2017ـێ دەرکر کو ئێك ژ گرنگترین و مەزنترین دەستکەفتە د دیرۆكا گەلێ کوردستانێدا.
قوناغا ژ هەمیێ گرنگتر ئەم ل سەر باخڤین ئەڤرۆکە یە قوناغا هەڤچەرخە ل پشتی ڕیفراندۆما 2017ـێ دەستپێدکەت ئێکەم کارێ ئەڤرۆ پارتی بکەت پێدڤییە ژ ئەنجامێن ڕیفراندۆمێ ب ڤەکۆلیت وان هەمی ئەگەران دەستنیشان بکەت یێن بوینە ئەگەرێ سەرنەکەڤتنا ڕیفراندۆمێ، دەما ئەم دبێژین پارتی مەرەما من کوردستانە پارتی مەزنترین پارتا کوردستانێیە ئەم پارتی ب خۆدانا کوردستانێ دزانین بلا ئەم هوسا هزرنەکەین ڕیفراندۆم ب تنێ دەنگدانەك بوو و ب دووماهیك هات ڕیفراندۆم تابوویا کوردستانێ یە ئەو ب خۆینا هزارەها شەهیدان بەرهەم هات ل دەمێ خۆ یێ گونجای هاتە ڕاگەهاندن ل دەف دوژمنێن کوردان هەمی دەم د خەلەتن ژ بۆ سەربەخۆیا کوردستانێ، ئەز دێ هندەك ژ وان ئەگەران ب کورتی دەستنیشانکەم یێن بوینە ئەگەرێ سەرنەکەڤتنا ڕیفراندۆمێ، مەزنترین ئێشا دناڤ مللەتێ کورد دا دژی هەمی دەستکەڤتێن گەلێ کوردە خیانەتە ب درێژاهیا دیرۆکێ دناڤ کورداندا یا بەلاڤە پێدڤییە بهێتە چارەسەرکرن سەرۆك بارزانی وەك دووماهیك سەرکردە ژ نفشێ شۆرەشێ پێدڤییە ئێکەتییەکا نشتیمانی ب سەرۆکاتیا مسعود بارزانی بهێتە دامەزراندن هەمی پارتێن کوردی تێدا پشكداربن و هەر بریارەکا گرنگ و چارەنڤیسێ کوردان دیارکەت ئەڤ ئێکەتییە ب ئێک دەنگ بریارێ ل سەر بدەن، سەرەرای پەیوەندییێن باش ل گەل جیرانێن مە ل دەمێ ڕیفراندۆمێ مە دیت دەولەتێن جیران هەمی دەرگەهـ ل سەر مە گرتن ئێکەم پێنگاڤ د ئەڤی بواریدا پاڤێژین یێن مە پێدڤی ب چاندنەكا ناڤخۆ و ئازاد هەیە و چاندنەكا ئازاد و ئاسایشا خوراکی ل بەری هەمی تشتان دهێت، هەروەسا پشتی ژ قوناغا چیایی و شۆرەشێ دەربازی باژێران بووین گەلەك ژ کادرو بەرپرسێن شۆرەشێ هەتا نوکە ب تەمەنەکێ مەزنڤە د بەردەوامن د ناڤ پارتیدا، پێدڤییە هەمی کادر و بەرپرسێن قوناغا شۆرەشێ ب ڕێزەکا مەزنڤە بهێنە خانەنشینکرن و ل جهێن وان گەنجێن بسپۆر و ڕەوشەنبیر بهێنە دامەزراندن کو ل گەل سیستەمێ مودێرن و باژێری بگونجن، زێدەباری عەشیرەت ئێک ژ ئاستەنگێن مەزنە ل بەرامبەر ئێکەتییەکا نەتەوەی کو ل گەل سیستەمێ دەولەتا مودرێن ناگونجیت، ڕێکخستن و ئێکرێزیا پيشمەرگەی دیر ژ هەمی حزبا و ببیتە سوپایەکێ کوردستانێ ئێک ژ کارێن هەرە گرنگە، دروستکرن و بەرهەمئینانا کادرێن بسپۆر و پێشکەفتی ئەزموون د سیاسەتا ئەڤرۆ دا هەبیت بشێن مافێن کوردان ب ڕێکێن سیاسی و دبلۆماسی ب دەستڤەبینن و شەرێ یاسایێ ل گەل بەغدا بکەن.
ئەو هەمی کار و چاکسازیە زۆرن کو پێدڤییە پارتی دیموکراتی کوردستان د قوناغا ئەڤرۆکە دا بکەت ئەوێن مە گۆتین کورتیەکا بچویك بوو ، ل دووماهیێ دێ بێژم جیهان و ب تایبەت ڕۆژهەلاتا ناڤین ل بەردەم گوهۆرینێن مەزنە پێدڤییە کوردستان یا ئامادەبیت ژ بۆ هەر دەلیڤەیەکێ کو دەولەتەکا سەربەخۆ ب ڕاگەهینیت .
