پلاستیك دێ مە گه‌هینیته‌ كیڤه‌؟

دبێژن پلاستیك مادەیەکێ شۆڕەشگێڕییێ سەدەیێ بیستێ یە‌، خۆ ل هەموو لایەكێ ژیانا مه‌دا بینیه‌ و تێكه‌ل كریه‌. ل پاکەتکرنێ و بیناسازیێ و هه‌تا چاڤدێریا ساخلەمی و تەکنەلۆژیایێ، ئاسانکارییێن بۆ پێشکەڤتنا وێ کرین کو ل سەردەمه‌كێدا ل خەیالدا نەبوون. بەلێ دگەل وەرگرتنا ئاسانکارییاندا، ڕووبەڕوویێ قەیرانه‌كا ژینگەیی و ساخلەمی دبین کو ئه‌وژی د هەلکێشانێ دایە و کاریگەریێن وێ لسەر جیهانێ ڕۆژ بۆ ڕۆژێ زێده‌تر دیار دبن.

# هه‌بوونا پلاستیکی ل هەموو جهه‌كیدا
بەرهەمئینانا پلاستیکی ل سالێن 1950 ژ ئێك ملیۆن و نیڤ تەنان بۆ زێده‌تر ژ 390 تەنێن سالانە بلندبوویه‌. کێشا سڤك و بهێز و گشتگیر وه‌ها كریه‌ کو تشته‌کی پێدڤی بیت. ل کەلوپەلێن یەکجار زۆردا بکارئینایه‌، هه‌تا ئامیرێن پزیشکییێن ڕزگارکەرێن ژیانێ ژی، ئانكۆ نوكە پلاستیك د هەموو جهه‌كیدا هەیە. بەلێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌ر وه‌ها ئاسان نینه‌ و نه‌بوویه‌، به‌لكۆ ئەڤێ بکارئینانا بەربه‌لاڤ تێچوویه‌كێ زۆر هەیە: زێده‌تر ژ 40% یا پلاستیکێ بەرهەمهاتی بۆ ئێکجار بکاردئێت، ل ماوەیێ چەند خولەکاندا پشتی خزمەتکرنێ، ئامانج و دوماهیا وێ هه‌ر فڕێدانه‌.

# دەرئەنجامێن ژینگەهی
مانا پلاستیکی کو د سەردەمه‌كیدا ب مەزنترین هێز دهاته‌ دانان، بوویه‌ خاله‌كا لاواز. پلاستیك دشێت بۆ چەندین سەدەیان ل ژینگەهێدا بەردەوام بیت، دشکێت بۆ مایکرۆپلاستیکی، بەلێ چ جاران ب تەماوی تێکناچیت. ئەڤ تەنۆلکەیێن بچووك دزە دکەنە ناڤ ئیکۆسیستەمێن جۆدا دا و ئاخ و ڕێڕەوێن ئاڤ و زەریایان پیس دکەن. ناوچەیا زەریایا هێمن کو ڕووبەرێ وێ دوو هێندە قەبارێ تەکساسە، هێمایێ توندێ پیسبوونا پلاستیکی لێ دیار بوویه‌.
گیانه‌وه‌رێن كیڤی زیانه‌كا بێئەندازە ژێ دبینن، چونکو گیانه‌وه‌ر پلاستیکی ب خەلەتی و وه‌كۆ خۆراکی دبینن و دزانن یان دگه‌لدا تێکەل دبن، ڤه‌كۆلینان دەرخستییە کو زێده‌تر ژ هزار جۆرێن گیانەوەرێن دەریایی، کاریگەریا پیسبوونا پلاستیکی ل سەرە، دناڤدا ئەوێن مەترسیا ژناڤچوونێ ل سه‌ر، وەکو کیسەلەیێن دەریایی و بالندەیێن دەریایی. لسەر رویێ ئه‌ردی، مایکرۆپلاستیک ل ئاخێن كشتۆكالیدا هاتیه‌ دیتن، کو ئەگەر هەیە ل ڕێكا بەرهەم و ئاژەلان بچیتە دناڤ زنجیرەیێن خۆراکیدا.

# کاریگەریێن ل سه‌ر ساخلەمییا مرۆڤان
پیسبوونا پلاستیکی ل ژینگەهێ بتنێ دا ناراوەستیت و هه‌تا دگه‌هیتە جەستەیێ مه‌ هه‌موویان. مایکرۆپلاستیك ل ناڤ ئاڤا ڤه‌خوارنێ و خوارنا دەریایان (وه‌كۆ ماسیان) و تەنانەت ئەو هەوایێ کو ئه‌م هەناسەیێ ژی پێ ددەین، هاتیه‌ دیتن. ماددەیێن کیمیاییێن دناڤ پلاستیكان، وەکو (فتالێت و بیسفینۆڵ)، كو پەیوەندییا ب کێشەیێن زاوزێ و کێشەیێن گەشەکرن و نەخۆشیێن درێژخایەن هەیە. ژ بلی ئه‌ڤێ چه‌ندێ، سووتنا پاشماوەیێن پلاستیکی، گازێن ژەهراوی دەردده‌ن، ئەڤه‌ژی بەشدارە ل پیسبوونا هەوا و نەخۆشیێن کۆئەندامێ هەناسەدانێ. کۆمەلگه‌هێن نێزیکی جهێن هاڤێتنا پاشماوەیێن پلاستیكی، ب تایبەتی ل ناوچەیێن کێم داهاتدا، قورساییا ڤان مەترسیێن تەندروستی پتر ل ئەستۆ دگرن.

# چ بهێته‌ كرن؟
بۆ ئاراستەکرنا ڕێڕەوا مه‌، کردارێن ب کۆمەل زۆر د گرنگن، وه‌كۆ:
– کێمکرنا بکارهێنانێ.
– داهێنان ل ڕیسایکلکرنێ دا، كۆ ب مخابنیڤه‌ نها بتنێ 9%ی هەموو پلاستیکێ بەرهەمهاتی دهێته‌ ڕیسایکل کرن.
– پەرەپێدانا جهگوهوران (بەدیلان)، وه‌كۆ بایۆپلاستیک.
– هاریكاریا جیهانی، وه‌كو ڕێککەڤتنا نیڤدەوڵەتی یا کەشوهەوای ل پاریس.

# ده‌رئەنجام
بەرهەمئینان و فڕێدانا بێ کۆنترۆلکری مه‌ بەرڤ کارەساتێن ژینگەییێن مه‌زن دبه‌ت. ب ڕێكا داهێنان و سیاسەت و هۆشیاریا گشتی دشێین کاریگەریێن پلاستیكی کێم بکەین و ڕێكا داهاتی بەردەوام خۆش بکەین.