لاوازی و ترسنۆکیا کارگێری
لاوازی و ترسنۆکیا کارگێری
کارگێری ئانکو (برێڤەبرن) ئێکە ژ چالاکیێن مرۆڤی و د ناڤبەرا ھونەر و زانستی دا یا چارچووڤەکریە، ژ کۆمەکا مەزن یا تایبەتمەندی و ساخلەتان پێکدھێت، ھندەک ژ وان د خۆرستن دگەل ژدایکبوونا مرۆڤى ھەنە ئانكو نە د گرێدایی لۆژیک و چڤاکی و فاکتەرێن دەرەکی نە، بەلکو ب کاریزمایا رێڤەبەری ڤە گرێداینە، بەلێ پشكه‌كا دی ژ وان تایبەتمەندی و ساخلەتان گرێدایی فاکتەرێن نەخۆرستن وەکی چڤاک و ئایین و ئابوور و نەتەوە ….. ھتد.
ل ڤێرێ مە دڤێت دوپاتیێ ل پێکھاتێ ھەرە سەرەکی بکەین کو دھێتە ھژمارتن ب کلیلا سەرکەفتنا کارگێریێ ئەوێ دبێژنێ رێڤەبەر یان سەرۆک، کو د زانستێن کارگێری دا ب دەرھێنەرێ کارگێری دھێتە بناڤکرن، کەسەکێ زیرەکە، یێ بھێزە، خودان مۆرالەکا بلنده، مۆرال و ھێزا وی دەرھاڤێشتێ باوەری بخوه‌بوونا وی یە. ئەڤەژی دبیتە ئەگەرێ بریاردانا بێ دودلی، سەرەرایی ھەبوونا رێڤەبەرێن ب ھێز مە رێڤەبەرێن لاواز ژی ھەنە کو لاوازیا وی رەنگڤەدانێ دکەتە سەر ھەمی رێڤەبەریێ، رەنگە گەھشتبیتە وی رادەی بھێتە بناڤکرن ” کارگێریا لاواز (رێڤەبەریا لاواز) و بۆ مە ھەمویان ژی یا دیارە کو لاوازیا کارگێری د ئەڤرۆیا مەدا یا بوویە دیاردەکا رۆهن و ئاشکەرا و بەرە بەرە زیانێن وێ یێن پتر لێ دھێن و گەھشتیە رادەکی کو ئێدی ئەم دشێن بێژین “ترسنۆکیا کارگێری” پەیدابوویە، کو رێڤەبەر ئێدی ژبەر لاوازیا خوە ژ فەرمانبەرێ خوه دترسیت، رێڤەبەر ژبەر شاشیێن خوە یێن کارگێری ژ لایەنێ خوە یێ سیاسی دترسیت، رێڤەبەر ژبەر گەندەلیا کارگێری و بەرتیل وەرگرتنێ و سۆرکرنا شەڤێن تاری و ژ کەسێن ئاسایێن بێ پلە و پایە یێن چڤاکی دترسیت، زێدەباری ترسا ژ دەولەمەند و ئاغا و کەسایەتیان، ئانكو ریڤەبەر د حالەتێ ھستریا دەروونی دایە.
ل ڤێرێ هه‌كه ئەم ھەلسەنگاندنەکێ بۆ – لاوازی، ترسنۆکیێ- بکەین دێ بینین کو ترسنۆکی گەلەک مەترسیدارترە ژ لاوازیێ، ژبو پتر رۆهنکرنا وێنێ “لاوازی و ترسنۆکیا کارگێری” ئەم دێ ل سەر تەوەرێ وان ھۆکارێن ل پشت راوه‌ستین، کو کێماسی د وان خالان دا بوویە ئەگەرێ پەیدابوونا دیاردا “لاوازی و ترسنۆکیا کارگێری” و ئەڤ خالێن ل خوارێ دەرئەنجامێ چەندین ڤەکولینێن نوینە :-
١- فاکتەرێن کەسایەتی: ئەو فاکتەرن ئەوێن گرێدایی ب کەسایەتیا رێڤەبەری ڤە، ئانكو د کەسایەتیا خوه‌دا کەسەکێ لاواز و ترسنۆک و بێ ھێزە، ئانكو نە ژ ئەگەرێ فاکتەرێن دەرەکیە، بابەت د ڤێرێ دا یێ گرێدایی ب بنیاتێ وی کەسیە. د ڤێ ره‌وشێ دا چارەسەری گەلەک یا ب زەحمەتە، گرنگ ژى نینە تو چەند پالدەرێن مادی و مەعنەوی و لەشکەرەکێ سەربازی و کارگێری بێخیە بەردەست. ٢- فاکتەرێن سیاسی: د فاکتەرێن سیاسی دا لاوازیا کەسایەتی رۆلێ خوه نینە. بەلکو گرێدایە ب ژیوارێ سیاسی و مایتێکرنا سیاسی ڤە، وەکی رابوونا پارتێن سیاسی ب پێگیرکرنا رێڤەبەر و سەرۆکێن خوە د کارگێریێن حکومی یێن فەرمی دا ب کرنا ھندەک رەفتارێن نە قانوونى ژ دەرڤەیی رێنما و پێرابونێن حکومی، یان ژی رابوونا ھندەک تەیارێن سیاسی ب نه‌چاركرنا رێڤەبەرێن خوە د حکومەتێ دا کو ھندەک بریارا بدەن ل دویڤ ئایدۆلۆژیەت و ئاراستێ وان یێ سیاسی بگونجیت، ئەڤ چەندە ژی ژ لایەکی ڤە دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا دیاردا لاوازیا کارگێری و ژلایەکێ دی ڤە دبیتە ئەگەر ترسنۆکیا رێڤەبەری ژ لایەنێ وی یێ سیاسی، د دەرئەنجام دا دێ بریارێن لاواز و دویر ژ بھایێن قانوونى و ئەخلاقی ھێنە دان.
٣- فاکتەرێن پەرلەمانی: ئەڤە ئێکە ژ گرنگترین ئاریشێن تووشی ژیوارێ کارگێریێ بووی د ئیراقێ دا ب گشتی و ھەرێما کوردستانێ ب تایبەتی، وەکی مایتێکرنا ھندەک ئەندام پەرلەمانان ل سەر ئاستێ دەستھەلاتا دەولەتێ، یان ھندەک ئەندامێن جڤاتێن خوه‌جھی ل سەر ئاستێ پارێزگەھان د کارێن کارگێری و رێڤەبرنێ دا، کو ھندەک ژ وان رادبن ب دەستھەلاتا خوە یا شەرعی گەفا ل ھندەک ژ رێڤەبەران دکەن کو داخوازیێن وان بجهـ بینن و بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ ئەو دێ رابن ب نافزراندن و تۆمەت بەستنا ب رێڤەبەری د راگەھاندنێ دا، ئەڤە د دەمەکی دایە کو داخوازیێن وان نە د قانوونى نه و دگەل سروشت و کارێ کارگێری د رێڤەبەریێ دا ناگونجن ژ لایەکی ڤە، ژ لایەکێ دی ڤە نەره‌وشەنبیریا چڤاکێ ئیراقێ ب گشتی د فەلسەفا ھەلبژارتنان دا، دبیتە ئەگەرێ بکارئینانا کارگێریێ ژلایێ پارتێن سیاسی و رێڤەبەرا بخوه ژی ڤە ژبۆ بدەستڤەئینانا پتر یا کورسیێن پەرلەمانی، بێگۆمان ئەم بەحسێ لایەنێ نە قانوونى دکەین د کارگێریێ دا، وەکی دانا بریارێن نە قانوونى د بەرژەوەندیا فلان عەشیرەتێ یان فلان کەسایەتی دا ژپێخەمەت سوباھی دەنگێن وی و بنەمالا وی ژدەست نەچن.
٤- فاکتەرێن میدیایی: دبیت ب دلێ گەلەک کەسان نەبیت کو ڤێ خالێ ب ئازرینین د ڤی بابەتێ ھەسیاردا، لێ بەرژەوەندیا گشتی د سەر مە ھەموویان دایە، پێدڤییه ئەم پەردێ ل سەر ڤێ راستیا تەعل راکەین کو ئێک ژ ئەگەرێن لاوازیا کارگێری د ئیراقێ و ھەرێما کوردستانێ دا فشارێن راگەھاندنێ نە، بۆ رۆهنکرنا ڤێ راستیێ دڤێت د ناڤ کەنالێن راگەھاندنێن ئەسمانی و تۆرێن جڤاكى دا بگەرین و ببنین چ کارەسات برێڤەیە ژبۆ ژناڤبرن و لاوازکرنا وەلاتێ مە و بھایێن ئەخلاقی و یێن چڤاکی مە، ژ پێخەمەت خۆشرینکرن و شکاندنا لایەنێ بەرامبەر .
دەزگه‌هێن راگەھاندنێ سەرەدەریێ د گەل ھندەک بابەتێن تمام کارگێری و تایبەتمەند دکەن کو بتنێ گرێدایی ب سروشتێ کارگێری ڤەنە و بتنێ کەسێن بسپۆر و تایبەتمەند تێدگەھن و ناگونجن بۆ رەئیا گشتی بھێنە ئازراندن ژلایێ راگەھاندنێ ڤە ل سەر زمانێ کەسێن نە بسپۆر، داکو نەبنە ئەگەرێ دانا بریارێن کارگێریێن شاش ل ژێر فشارێن دەرەکی و رەئیا گشتی ژلایەکی ڤە، لایێ دل ئێشتر کو دێ بەحس ژێ کەین، ژبو خوه دیاركرن وەک قاره‌ما‌نه‌ك د بەرەیێ جەماوەری دا دژی گەندەلی و گەندەلکاران دەزگایێن میدیایی دھێنە بکارئینان، کو ھندەک بەلگەیێن سەرپێچیێن قانوونى ژ لایێ کارگێریێ ڤە، ئەڤجا ئەڤ بەلگەیە چ راست بن یان سه‌ختە بن، د ھەر دو حالەتان دا وەک گڤاشتنەک دھێنە بکارئینان ھەر بۆ ھەمان مەرەم کو دانا بریارەکا نە قانوونى یان خۆشکرنا بازارەکێ بازرگانیە یان ژی پرکرنا بەریکا خودان مێشکێن ڤالایه، پتریا ئەکتەرێن شانۆگەریێن شاشێن راگەھاندنێ ژی پەرلەمانتارن ب حوکمێ ھندێ کو پشكدارن د دەزگایێ شەرعیێ یاسادانانێ دا و ئاخفتنا وان ل سەر بابەتێن کارگێری ژ لایێ خەلکی ڤە یا پەسەندە و وەک بسپۆر دبینن! ب مخابنى ڤه ئەڤ یه‌كه ژى راست نینە، ژبەرکو پەرلەمانتار نە تایبەتمەندن ب ڤەکۆلیێن دادوەری و کارگێری ژبەرکو دەستھەلاتا وان رۆلێ زانستیبوون و تایبەتمەندبوون د گشت واران دا پێ نابەخشیت بەلکو کارێ پەرلەمانتاری پشكداربوونە د یاسادانانێ دا.
٥- فاکتەرێن چاڤدێریکرنێ (کۆنترۆلکرنێ): بلا بۆ تە یا سەیر نەبیت کو چاڤدێری و دەزگایێن چاڤدێریێ وەکی لژنا ده‌ستپاكیێ و دیوانا چاڤدێریا دارایی و ئۆفیسێن پشکینەرێن گشتی ئەگەرێن لاوازکرنا رێڤەبەرانە، داکو پتر رۆهن بکەین دێ ئاماژە کەینە سەر ئەزموونا دەزگەھێن چاڤدێریێ و لژنێن ده‌ستپاكیێ ب تایبەتی ل ئیراقێ، ئەڤە ژ رۆژا ئەڤ دەزگایە ھاتینە دامەزراندن تا نوکە گەندەلیا کارگێری د گەشەبوونێ دایە و رۆژ ب رۆژ ره‌وشا کارگێری ل ئیراقێ وێرانترە، ئەڤە ڤەدگەریتە ڤە بۆ وان کەسێن د ناڤ ڤان دەزگه‌هان دا کاردکەن و دەرھاڤێشتێن پارتێن سیاسی نە، کارمەندێن لژنێن ده‌ستپاكیێ ژى دبنە کەسێن کاریگەر کو رێڤەبەر ژێ دترسن ژبەر کو دەستھەلاتا لێپرسینێ ھەیە دگەل دەزگەھێن کارگێری، لەورا ئەڤ ترسا رێڤەبەران ژ لژنێن ده‌ستپاكیێ ژلایەکی ڤە ژ لایەکێ دی ڤە گڤاشتنێن فاکتەرێن کەسایەتی و سیاسی و پەرلەمانی و میدیایی ژ دبنە ئەگەر کو رێڤەبەر د حالەتەکێ توندێ دەروونی دا بیت و لاواز ببیت و کارڤەدانا لاوازیا وی ل سەر رێڤەبەریێ ھەموویێ دیاردبیت .
