ئیسماعیل بادی
ده‌زگه‌ها سپیرێز یا چاپ و وه‌شانێ، ئێكه ژ ده‌زگه‌هێن گه‌له‌ك خزمه‌تا ره‌وشه‌نبیریا كوردی كری و ل سه‌ر كارێ خوه یا به‌رده‌وامه، د ڤان رۆژێن بۆری دا؛ كه‌ڤنترین دانه‌یا ده‌ستنڤیسا داستانا (مه‌م و زین)ا ئه‌حمه‌دێ خانی كو پشتی وه‌غه‌ركرنا وی ب (25) سالان هاتییه نڤیسین. دبن هژمارا چاپكریێن خوه دا ژماره (451) دا چاپ كرن. ئه‌ڤ دانه‌یا مه‌م و زینێ، ژ به‌رهه‌ڤكرنا سه‌یدا (ته‌حسین ئیبراهیم دۆسكی)یه، به‌ری نوكه ژی دانه‌یه‌كا دیتر هه‌ر ب رێیا سه‌یدای و ده‌زگه‌ها سپیرێز هات بوو چاپكرن.
په‌رتوك ژ (484) به‌رپه‌ڕان پێك دهێت، ژ به‌ر په‌ڕێ (5- 10)ێ پێشگۆتن، ژ (11- 295) ده‌قێ مه‌م و زینێ یه، ژ به‌رپه‌ڕێ (299 – 468) دانه‌یا ده‌ستنڤیسێ یا ئۆرجیناله، هه‌روه‌سا سه‌یدای هنده‌ك وێنه دگه‌ل دا به‌لاڤكرینه كو گرێدای بابه‌تی نه، ئانكو یێن ده‌ڤه‌را بایه‌زیدێ نه وه‌كو جهێ ئاكنجیبوونا خانی و كه‌لها بایه‌زیدێ و مزگه‌فت و مه‌دره‌سا خانی و شوینوارێن كه‌لها خامۆرێ جهێ ده‌ستنڤیس لێ هاتییه نڤیسین كو دبنه (10) وێنه. ل دوماهیێ ژی ناڤه‌رۆكا په‌رتووكێ یه. و به‌رگێ په‌رتووكێ ژ چێكرنا هۆنه‌رمه‌ندی خودان شیان (نه‌جمه‌دین بیری) یه، ل سه‌ر به‌رگێ پشتێ په‌یڤه‌كا سه‌یدا (موئه‌یه‌د ته‌یب)ی ڕێڤه‌به‌رێ گشتی و سه‌رنڤیسه‌رێ ده‌زگه‌ها سپیرێز، تێدا هاتییه: “ئه‌ڤ كتێبا نوكه د ده‌ستێن وه دا ده‌ستنڤیسا مه‌لا محه‌مه‌دێ كوڕێ سلێمانێ مكۆری یه كو ب ته‌نێ 25 سالان پشتی وه‌فاتا ئه‌حمه‌دێ خانی هاتیه نڤیسین، ئانكو 23 سالان ژ ده‌ستنڤیسا دی كه‌ڤنتره”. لڤێره كه‌ڤناتی د گه‌ل یا مامزێدی بوونه 23 سال، و ل نك سه‌یدایێ ته‌حسین بوینه 26 سال!.
ئه‌ڤ دانه‌یه ل كیڤه بوو، ژ نڤیسین و مه‌شقا كێ بوو؟ بۆ چ سه‌رده‌م ڤه‌دگه‌ڕیت، گرنگییا وێ د چ دایه؟ دێ بزاڤێ كه‌ین د ڤێ گوتارێ دا به‌رسڤا ئه‌ڤان پرسیاران دێ ژ (پێشگۆتن)ا سه‌یدایێ ته‌حسین ڤه‌گوهێزین.
د چاپا مه‌م و زینا خانی یا كو هه‌ر سه‌یدای سالا 2008ێ چاپ كری، كو هینگێ ئه‌و كه‌ڤنترین دانه‌یا مه‌م و زینێ بوو؛ پشتی وه‌غه‌ركرنا ئه‌حمه‌دێ خانی هاتییه نڤیسین، بۆ گولانا سالا 1752زا دزڤڕیت ب ده‌ستخه‌تێ (عه‌زیزێ كوڕێ شیربارێ مامزێدی)یه، كو پشتی مرنا خانی ب 46 سالان هاتییه نڤیسین. ل سالا 1693- 1694 مه‌م و زین هاتییه ڤه‌هاندن. پاشی ئه‌ڤ ده‌ستنڤیسا نوكه هاته دیتن و سه‌یدای پشتی ژ ده‌ستنڤیسێ راكری، ئه‌وژی ب رێیا ده‌زگه‌هێ سپیرێز گه‌هانده چاپێ، چاپه‌كا جوان و پاقژ، ل گه‌ل دا ژی ئۆرژینالا ده‌ستنڤیسێ به‌لاڤكرییه كو ئه‌ڤه ب خوه ژی كاره‌كێ گه‌له‌ك باشه نه‌مازه بۆ نڤیسه‌ركی بڤێت هه‌ڤبه‌ركرنه‌كێ ل گه‌ل ده‌ستنڤیس و چاپێن دیتر بكه‌ت و تویژاندنه‌كا دروست ژێ ده‌ربێخیت.
ده‌ستنڤیسا نوی، ب ده‌ستێ (مه‌لا محه‌مه‌دێ كوڕێ مه‌لا سلێمانی مكوری)یه ل ده‌ڤه‌را بایه‌زیدێ، سالا 1144مش/ 1730زا هاتییه نڤیسین، ئانكو پشتی نڤیسینا مه‌م و زینێ ب (39) سالان و پشتی مرنا خانی ب (25) سالان. هه‌روه‌ك دهێته زانین كو هه‌تا نوكه ئه‌ڤه كه‌ڤنترین ده‌ستنڤیسا مه‌م و زینێ یه هاتییه دیتن و چاپكرن.
ژبلی مه‌م و زینێن چاپكری، هه‌تا نوكه سه‌یدای (12) دانه‌یێن ده‌ستنڤیس په‌یداكرینه، به‌لێ ئه‌ڤ هه‌ردو دانه كه‌ڤنترین و دبیت باشترین دانه‌یێن وێ بن، چونكی دكه‌ڤنن و ل ده‌ڤه‌را بایه‌زیدێ هاتینه نڤیسین. زێده‌باری دو ده‌ستنڤیسێن دیتر كو ئێك ژ وان كه‌سه‌كی مه‌م و زین ب شعر وه‌رگێرایه سه‌ر زمانێ تركییا ئۆسمانی.
ده‌ستنڤیسا نوی:
ئه‌ڤ دانه‌یه ب ده‌ستێ “مه‌لا محه‌مه‌دێ كوڕێ مه‌لا سلێمانێ مكوری، سالا 1144مش/ 1730- 1731زا هاتییه نڤیسین. ژ دیرۆكا وێ ئاشكرا دبیت؛ ئه‌ڤ دانه‌یه (26) سالان ژ دانه‌یا مامزێدی كه‌ڤنتره، و دیرۆكا وێ بۆ پشتی دانانا ئه‌حمه‌دێ خانی بۆ مه‌م و زینێ ب (39) سالان، و پشتی مرنا خانی ب (25) سالان دزڤڕیت، دویڤ زانینێن من ئه‌ڤ ده‌ستنڤیسه كه‌ڤنترین دانه‌یا مه‌م و زینێ یه…بپ7”.
ئه‌ڤ دانه‌یه گه‌له‌كا گرنگه، ژ به‌ر چه‌ند خالان:
-
كه‌ڤنترین دانه‌یه هه‌تا نوكه هاتییه دیتن و چاپكرن پشتی مرنا ئه‌حمه‌دێ خانی.
-
یێ كو ده‌ستنڤیس نڤیسی، ئه‌و ژ جهـ و ده‌م و زارێ ئاخفتنێ ڤه، گه‌له‌ك نێزیكی ئه‌حمه‌دێ خانی بوویه.
-
ژبه‌ركو گه‌له‌ك ژ سالا مرنا خانی یێ دویر نینه، دبیت هه‌ڤچاخێ وی بیت، یان ژ شاگردێن وی بیت. چونكی ل ده‌ستپێكا ده‌ستنڤیسێ ئه‌ڤ چه‌ند رێزكه نڤیسینه: (هذا كتاب مم وزین لمولانا أحمد أفندی خانی رحمه الله علیه). ئانكو خانی ل ده‌مێ مه‌شقكرنا ڤێ ده‌ستنڤیسێ یێ ساخ نه‌بوویه، چونكی په‌یڤا (مولانا) پتر بۆ پشتی وه‌غه‌ركرنا كه‌سی دهیته گۆتن، و دبیت كو خانی سه‌یدایێ وی بیت؛ چونكی د چ ده‌ستنڤیسا دا په‌یڤا (مولانا) نه‌هاتییه نڤیسین.
-
هنده‌ك په‌یڤێن ب زه‌حمه‌ت و ئاسێ، مه‌شقكارێ ده‌ستنڤیسێ ڕاڤه‌یا وان نڤیسییه؛ ئه‌ڤه ژی هاریكارییه‌كه بۆ تێگه‌هشتنا دروست یان وان په‌یڤان، دیسان ل هنده‌ك جها، جوداهی یێن دانه‌یێن ده‌ستنڤیسا یێن نڤیساین، كو دبن هه‌نده‌ك په‌یڤان دا، په‌یڤێن دیتر نڤیسینه و تێدا ئاماژه دایێ كو د دانه‌یه‌كا دیدا وه‌سان هاتییه نڤیسین. ئه‌ڤه وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو ئه‌ڤ ده‌ستنڤیسه لبه‌ر پتر ژ دانه‌یه‌كێ هاتییه نڤیسین.
