کوردستان ئێک ژ وان جھێن کەڤنار و دێرینە یێن بەری ھزاران سالان شارستانییەتا مرۆڤان لێ پەیدابوویە و مروڤ ل ڤی جھی ژیاینە. ب ھەبوونا شوونوارێن دێرین و ئاڤاکرنا وان ب شێوەیەکی ئەندازیاری و ھونەرێ ئاڤاکرنێ ل وی سەردەمی رامانا ھندێ ددەت کو کەسانێن بەھرەمەند و شارەزا د ھونەرێ ئاڤەدانکرنێ دا ھەبووینە، لەورا ھەتا ئەڤرۆکە گه‌له‌ك ژ وان شوونواران ب شێوازێ خوە یێ كه‌ڤنتار ماینە، ئێک ژ وان شوونوارێن کەڤنار و دێرین تا چەرخێ بیستی ژی بەردەوام د خزمەتا مروڤان دا بوویە جھێ شوونواری یێ (پرا بلبل)ە. ئەڤ پرە دکەڤیتە سەر رووبارێ زێ یێ مەزن ل دەڤەرا بەرواریا. ھەروەسا دەڤەرا بەرواریا و دەڤەرا نێروە و چەلێ پێکڤە گرێددەت و پرا ئێکانە بوویە ل وێ دەڤەرێ تا سالا ١٩٧٦ خزمەتا مروڤان کریە، ب تایبەتی د بەرپابوونا شۆرەشا ئیلونێ دا و ب رێکەکا ستراتیژی دھاتە زانین، چونکی رێکا ئیکانە بوویە بۆ ھاتن و چوونا پێشمەرگەی و دابینکرنا کەرەستە و پیدڤیێن شۆورەشێ.
ھەر ل دەستپێکا شورەشێ تا ب دووماھیک ھاتنا وێ ئەڤ پرە ژ لایێ رێڤەبەریا شوونواران ڤە ھاتییە ب پشت گوھـ ھاڤێتن و تا نھا کەسێ خۆ لێ نەکریە خودان، د ئەنجامدا ئەڤ شوونوارێ دێرین بەردەوام تووشی وێرانکرنێ بوویە،چ ژلایێ رژێمێن ژ ناڤ چووی ڤە و چ ژ لایێ کەسێن نە نیاس ب بھانەیا ھندێ کو خزینەیێن کەڤنار ل ڤان جھان ھەنە، د کەڤندا دھاتە گۆتن کو شوونوارێن کوردستانێ یێ بەرەف نەمانێ دچن چونکی دەستھەلات د دەستێ دوژمنان دابوو، لێ ئەڤرۆ دەستھەلات د دەستێن مە ب خۆدایە و ئەگەر چیە کەس خۆ ل ڤان شوونواران ناکەتە خودان.
ل دەڤەرا بەروارییا ب دەھان شوونوارێن بناڤ و دەنگ مینا (پرا بلبل، پرا بیامێ، کەلا بێتەنورێ، کەلا قمریێ، کەلا بالوکا و کەلا دوورێ، کەلا گرێ سور ……ھتد) رۆژ بۆ رۆژێ یێ بەرەف نەمان و بەرزەبونێ دچن.
دیرۆکا ئاڤاکرنا پرا بلبل:
پرا بلبل دناڤبەرا سالێن ١٥٤٣ و تا سالا ١٥٧٦ ل سەر دەستێ سولتان (حسێنێ وەلی) کورێ سولتان (حەسەن)ێ میرێ ئامێدی ھاتییە ئاڤاکرن. ئەو سالا کو ئەڤ پرە ھاتیە ئاڤاکرن ب سالەکا زێرین ھاتیە ناڤ کرن، چونکی ل ڤێ سالێ دوو پرۆژەیێن ناڤدار ل دەڤەرا ئامێدیێ ھاتبوون ئاڤاکرن ئەو ژی ( پرا بلبل و پرا کەلیا) ل ژوریا دێرەلۆکێ ل سەر رووبارێ زێی یە، ھەر ل ھەمان سالێ ژی پرا دەلال ل زاخۆ ھاتبوو نووژەنکرن.
پرا بلبل د دیتنا گەرۆک و نڤێسەران دا:
ل دۆر کەڤناریا پرا بلبل گەریدە و ئەرشیلوکێ ئنگلیزی (ھینری لایارد)ی د کاتا خوە یا جوگرافی دا ناڤێ پرا بلبل ئینایە و وێنێ وێ ب دەستێ خۆ کێشایە و دبیژیت: پشتی سەرەدانا دەڤەرا بەرواریا دکەت ژ ئامێدیێ بۆ گوندێن مەگلانا و مایێ و بێدوھێ و پاشی دبێژیت ئەز ل سالا ١٨٤٥ د سەر پرا بلبل را دەرباز بووم و بەرەف گوندین گیسی و رەئولێ و بیریچێ چووم. ھەروەسا (کارل مای) رۆماننڤێسێ ئەلمانی پەسنا کاتا جوگرافیا لایاردی دکەت و مفایی ژی دبینیت بۆ نڤیسنا رۆمانا وی یا ب ناڤێ (دەربازبوون د ناڤ کوردستانا ھوڤرا دا) کو مەزنترین پەرتوکە ب قەوارەکێ ھوسا مەزن ل سەر کوردان ھاتیە نڤێسین. لڤێرە وەسا دیار دبیت کو ئەڤ پرە رێکا ئێکانە بوویە ل ڤێ دەڤەرێ.
ئاوایێ ئاڤاکرنا پرا بلبل:
پرا بلبل ژ چار کوچان ھاتیە پێک ئینان، دوو ژ وان بەردەوام د ئاڤێ دانە و یێن دی ھەر ئێک دکەڤیتە رەخەکی ل دێمی، دریژاھیا وێ نێزیکی (١١٠) مەترانە و (٧)م ژ سەر روویێ ئاڤێ بلندە.
ناڤێن وان گوچان:
– کـوچـا ئـێـکـێ دگـوتـنێ (گـوچـا مـام ئـیـزدیـن)
– کوچـا دووێ دگـوتـنێ (مـام شـاب)
– کـوچـا سـیـێ دگـوتـنێ ( گـوچـا زرافـک)
– کـوچـا چـاڕێ دگـوتـنێ ( گـوچـا دێـمـک) و مـفـا ژێ دھـاتـە وەڕگـڕتـن بـو دەڕبـاز بـوون ژ سەر زێـیـێ مـەزن.
ئەڤ پرە ژ بەران و کسلێ ھاتیە ئاڤاکرن ب شێوەیەکێ لولەکی، بانێ وێ ژ کاریتێن مەزن ھاتینە پێک ئینان و درێژاھییا ھەر کاریتەکی ژی (١٨)م بوون، دا ل ھەردوو ئالییان ژ کوچان دەرباز ببن ژ بۆ ھندێ دا بەرگریێ بکەت. دویراتی د ناڤبەرا کوچان دا یا جیاواز بوویە و ل سەر دویراتیا (١٠) و (١٥)م ھاتینە دابەشکرن. بانێ پرێ ب دەپێن داری ل سەر کاریتان ھاتینە دانان. ل ھەردوو رەخان ب درێژاھییا پرێ ب داڤێن ئاسنی و داران دھاتنە جاخکرن وەک پرێن سەردەم دا ھاتن و چوون ل سەر وێ یا ئاسایێ بیت و ژ روودانێن کەفتن و فرینێ بھێنە پاراستن. پرا بلبل گەلەک جاران تووشێ ویرانکرنێ بوویە و ھند جاران ژی ئاڤێ د سەر دا ھاڤێتی یە و بوویە ئەگەرا ھندێ ھەمی دەپ و کاریتێن وێ ب ئاڤێ دا بچن و جارەکادی ل سەر دەستێ دەستھەلاتدارێن وی سەردەمی ھاتییە نووژەنکرن.
پرا بلبل د بیردانکا خەلکێ وێ دەڤەرێ:
حەجی مراد بێتکاری دبیژیت: ل بیرا منە دوو جاران پرا بلبل ھاتییە خراپکرن، جارا ئێکێ ب دروستی ناھێت بیرامن کیش سالێ بوویە، لێ ئەز باوەرم سالێن پێنجییان بوو. ھەر ل ھەمان سالێ ب چاڤدێریا بەگێن بەروارییان و ب ھاریکاریا بەگێن چەلێ و خەلکێ دەڤەرا بەروارییا ونێروەییا ئەڤ پرە ھاتە نووژەنکر. ھەروەسا ل سالا ١٩٦٣ ب ئەگەرێ رابوونا ئاڤەکا بۆش ئەڤ پرە ژ کار کەڤت، وی دەم دەستپێکا شۆرەشا ئیلۆنێ بوو کو ب چاڤدێریا (ئەسعەد خۆشەڤی) ھاتە نووژەنکرن. ژێیدەرەک دیار دکەت کو جارەکێ ئەڤ پرە ب دەستێ کەسەکێ دەڤەرا بەروارییا ھاتییە سۆتن ب مەرەما ھندێ کو سەلتەکا نێچیرا ماسیا ل سەر رووبارێ زێی چێدکر وەک رێگرتن ل دزیکەران کو ئەو کەسێن ھاتن و چوون ل سەر وێ پرێ دکرن ماسیێن وی د دزین، ئەو ژی پەنایێ دبەتە بەر سۆتنا پرێ.
حەجی مراد د درێژاھییا ئاخڤتنین خۆ دا دبێژیت: نووژەنکرنا وی کارەکێ ب ساناھی نەبوویە، وی دەمی کارھەمی ل سەر ھێزا مرۆڤان بوویە، من بەشداری د نووژەنکرنا وێ دا کریە، مە کاریتە ژ(گێمانێ) و (بیادرێ) ئیناینە ب رێکا ئاڤێ، نووژەنکرنا وێ ژی سێ ھەیڤان ڤەدکێشا. ھەتا سالا ١٩٧٦ ھاتن و چوون ل سەر ڤێ پرێ یا ئاسایی بوو، پشتی گوندێن مە ب دەستێ رژێما ژ ناڤچوی ڤە ھاتینە کاڤلکرن، پر ژی ب دەستێ وان ھاتە سۆتن، تا ئەڤرۆکە ژی د وێ کاودانێ دا مایە و چ کەسان خۆ ل نووژەنکرنا ڤی شوونواری ب بھا نەکریە خودان.
خانی نیوز، ئەحمەد ئەدنی
